Điều tiết và quản lý thị trường văn hóa - Nhân Dân

Nghị quyết T.Ư 9 khóa XI của Đảng đã xác định những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu nhằm "Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước". Ở nước ta đang từng bước hình thành một thị trường văn hóa, đòi hỏi cần có sự điều tiết và quản lý của Nhà nước, bảo đảm đúng định hướng, phát huy vai trò tích cực của cơ chế thị trường và đáp ứng được nhu cầu của nhân dân.

Cùng với sự hình thành và phát triển của nền kinh tế thị trường, hoạt động sáng tạo văn hóa dần dần trở thành hoạt động sản xuất văn hóa, bởi sản phẩm văn hóa muốn được lưu thông rộng rãi trên thị trường phải được nhân bản hàng loạt, phải có các cách thức để phổ cập đến công chúng. Sản phẩm văn hóa vì thế dần trở thành một loại hàng hóa chịu sự chi phối của nhu cầu người tiêu dùng (người đọc, người xem, người thưởng thức...). Kinh doanh văn hóa - nghệ thuật ra đời và trong một nền kinh tế thị trường thật sự, việc có thị trường văn hóa là một tất yếu khách quan.

Thị trường văn hóa là nơi diễn ra quá trình tương tác giữa bên cung và bên cầu, trong đó các sản phẩm và dịch vụ văn hóa được lưu thông và thực hiện tuân theo các quy luật của kinh tế thị trường. Các vấn đề cốt lõi như "sản xuất cái gì", "sản xuất như thế nào", "sản xuất cho ai" đều được thực hiện thông qua thị trường. Thị trường văn hóa bao gồm các thành phần chính: người sản xuất văn hóa - sản phẩm văn hóa và người tiêu dùng văn hóa. Như vậy, hoạt động sáng tạo-sản xuất văn hóa không còn là hoạt động cá nhân thuần túy của nghệ sĩ nữa, mà được nối liền với toàn bộ xã hội qua trung gian thị trường. Các sản phẩm văn hóa hiện được sản xuất theo kiểu công nghiệp với một quy trình khép kín từ đầu vào đến khâu tiêu thụ. Số lượng, loại hình sản phẩm văn hóa mang hàm lượng kỹ thuật và công nghệ cao ngày càng tăng lên, đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của con người trong xã hội hiện đại.

Khác với các loại thị trường khác, thị trường văn hóa mang tính đặc thù cao. Các sản phẩm văn hóa là loại hàng hóa đặc biệt, không thể tính toán, đo lường giá trị, hạch toán lỗ lãi như các hàng hóa thông thường khác. Có những sản phẩm văn hóa được định giá rất cao trên thị trường (tác phẩm hội họa, đồ tạo tác mỹ nghệ, cổ vật...) và cùng với thời gian, giá trị này có thể còn tăng lên nhiều lần. Các sản phẩm văn hóa thể hiện không chỉ mặt vật chất mà còn cả các mặt tinh thần, tri thức, tình cảm, khả năng thẩm mỹ, sức sáng tạo của một dân tộc. Chính nhờ giá trị văn hóa ẩn dấu bên trong các sản phẩm văn hóa cụ thể mà nhiều sản phẩm văn hóa cùng với thời gian ngày càng trở nên có giá trị.

Nói về thị trường văn hóa ở Việt Nam có thể kể đến một số loại hình sản phẩm và dịch vụ văn hóa đã bước vào "sân chơi" của thị trường văn hóa và đạt được những thành công nhất định như: nghệ thuật biểu diễn, mỹ thuật và nhiếp ảnh, xuất bản phẩm, truyền thông đại chúng, điện ảnh, di sản văn hóa, du lịch... Đã xuất hiện những hãng phim tư nhân, các công ty giải trí, các ga-lơ-ri nghệ thuật và không ít doanh nghiệp trong lĩnh vực văn hóa - nghệ thuật hoạt động khá hiệu quả. Tuy nhiên, nếu thị trường văn hóa không được điều tiết, quản lý tốt sẽ có những mặt trái như: dễ thương mại hóa các giá trị đạo đức và đời sống tinh thần; cạnh tranh cao có thể dẫn đến độc quyền; không quan tâm tới các dịch vụ văn hóa công ít có lợi nhuận; không quan tâm tới những tầng lớp xã hội chịu thiệt thòi...

Để khắc phục những mặt trái, với đường lối phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ta đã cố gắng bên cạnh việc phát huy vai trò tích cực của cơ chế thị trường nhằm thúc đẩy sức sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm và dịch vụ văn hóa, luôn nỗ lực điều chỉnh, dẫn dắt thị trường bằng các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội, nhằm bảo đảm sự bình đẳng trong sáng tạo và hưởng thụ văn hóa của đông đảo quần chúng nhân dân.

Nhà nước có thể điều tiết thị trường văn hóa thông qua định hướng về nội dung, tư tưởng theo đường lối văn hóa, văn nghệ của Đảng; quản lý thị trường bằng pháp luật; điều chỉnh thị trường qua các công cụ kinh tế vĩ mô như: chính sách thuế, tài chính (cấp vốn lưu động, tài trợ, đặt hàng...) hay tín dụng (vay vốn ưu đãi), đất đai, hoặc chính sách ưu đãi hưởng thụ văn hóa cho những đối tượng đặc biệt trong xã hội. Ngoài ra, Nhà nước cũng có thể giữ vai trò cân đối cung - cầu ở tầm vĩ mô, bảo đảm cân đối cơ bản ở những lĩnh vực quan trọng đối với đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân.

Để hình thành và phát triển một thị trường văn hóa thật sự đòi hỏi phải có những đổi mới căn bản trong thể chế văn hóa, trong phương thức quản lý văn hóa. Những đổi mới đó nhằm tạo hành lang pháp lý, tạo các cơ chế, chính sách phù hợp để thị trường văn hóa được rộng mở, các nguồn lực được khai thông, các tiềm năng văn hóa được phát lộ, có cơ hội phát triển.

Theo đánh giá của UNESCO, giá trị của sản phẩm văn hóa thể hiện trong thương mại toàn cầu hiện đã gấp ba lần giá trị cách đây khoảng 20 năm. Năm 1997, doanh thu của kinh đô điện ảnh Hô-li-út (Mỹ) đã đạt 30 tỷ USD.Ở Hồng Công (Trung Quốc), 85% thu nhập quốc dân thu được từ nguồn dịch vụ giải trí, truyền hình và quảng cáo. Năm 2007, ở Ca-nađa, công nghiệp văn hóa đã đóng góp 46 tỷ USD vào GDP và thu hút 600 nghìn lao động.